Vetja dhe të tjerët I.Alikaj & K.Profka

Janë katër stade bazë të zhvillimit të të kuptuarit individual të vetes dhe ndarjes nga të tjerët. Në fazën  e parë dallimi ndërmjet vetes dhe të tjerëve është i paqartë dhe konfuz. Më vonë në foshnjëri ka një ndërgjegjësim për ndarjen fizike të vetës nga të tjerët, por konfuzioni për ndryshimet e brendshme qëndron ende. Më vonë me maturimin e fëmijëve ata ndërgjegjësohen se përveç ndarjes fizike ata nga të tjerët ndahen edhe nga eksperienca e cila ndryshon gjëndjet e brendshme. Në fund adoleshentët janë të aftë që të kuptojnë se historia personale e gjithësecilit është unike dhe se ajo ndikon eksperiencat e tyre të brendshme.

Marrëdhënia interpersonale: moshatarët dhe shoqëria

Familja, moshatarët dhe shokët e ngushtë janë përcaktuesit kryesorë të përfitimeve të zhvillimit të fëmijëve dhe adoleshentëve. Moshatarët dhe shoqëria kanë një ndikim të madh në angazhimin dhe performancën në shkollë dhe mund të jenë një fondacion për themelimin e marrëdhënieve romantike. Ashtu si kompetencat emocionale dhe kompetencat e moshatarëve janë objektiva të rëndësishme pasi ndikojnë në rregullimin pozitiv. Gjithashtu kuptimi i shoqërisë është njësoj në të gjithë jetën duke përfshirë empatinë ose përkatësinë, tërheqja interpersonale tregon zhvillim progresiv (Hartup & Stevens, 1999).

Në parashkollorë dhe në fëmijërinë e hershme qëllimi është të lidhesh me të tjerët dhe të arrish të marrësh pjesë në mënyrë të suksesshme në aktivitetet në grup. Të vegjlit dhe fëmijët e rinj e përkufizojnë marrëdhënien e tyre në terma të kohës që ata shpenzojnë bashkë. Në moshën 3-4 vjeçare ata kanë preference për fëmijë specifik, zakonisht të të njëjtës gjini. Në mezin e fëmijërisë së mesme dhe në vazhdimësi në adoleshencë tregon një rritje të kërkimit të mbështetjes nga moshatarët njësoj si nga kujdestarët e tyre. Një nga qëllimet e fëmijërisë së mesme është krijimi i një shoqërie specifike. Të kenë miqë dhe cilësia e shoqërisë është e lidhur me përfitimet adaptive. Në moshën e shkollës fëmijët kanë mesatarisht 3-5 shokë. Shoqëria adoleshente karakterizohet nga aktivitete të përbashkëta dhe zbulimit të vetes.

Marrëdhëniet interpersonale janë konsideratë e rëndësishme e zhvillimit, duke ditur që koha e harxhuar me moshatarët në adoleshencë dhe në fëmijërinë e mesme është e njëjtë gjatë gjithë jetës.

Empatia

            Diferencat në ndërgjegjësimin për veten dhe për të tjerët ndikon në zhvillimin e sjelljeve empatike. Fonshnjëria është karakterizuar nga distresi empatik i egocentrizmit, në të cilën foshnja ka vështirësi në dallimin e distresit të vet dhe të tjetrit (ti qan, unë qaj). Ky stad është i ndjekur pothuajse nga distresi empatik i egocentrizmit në të cilin fëmija i ri mendon se ai dhe të tjerët ndjejnë të njëjtën gjë (ti qan, unë do të ndihmoj me atë që unë dua për mbështetje). Në kuptimin e të bërit një vete e pavarur dhe unike dhe në forcimin e kësaj sjelljet empatike bëhen më shumë komplekse. Kur fëmijët janë të aftë që të empatizohen saktësisht me ndjenjat e dikujt tjetër të cilët ndryshojnë shumë nga ndjenjat e tyre personale, ata janë të aftë që të angazhohen me distresin e empatisë (ndjejnë çfarë është e duhur për situatën e tjetrit), e cila është prezente rreth moshës 6-7 vjeç. Në fund ndërgjegjësimi metaempatik ose reflektimi me veten në ndërgjegjsimin metakonjiktiv të distresit empatik, rezulton se është karakteristikë e rritjes empatike.

Arsyetimi moral

Ndryshimet konjiktive siç janë prespektiva-taking dhe mënyrat e zgjidhjes së problemit kombinohen me sjelljen empatike dhe njohuritë emocionale udhëheqin ndryshimet në sjelljen morale. Në teorinë klasike të arsyetimit moral të Kohlbergut ndryshimet në zhvillimin moral të fëmijëve ndodh hap pas hapi. Ashtu si Piazheja, Kohlberg  përshkruan një teori të zhvillimit në të cilën ndryshimet cilësore karakterizohen në arsyetimin moral në tre stade, parakonvencional, konvencional dhe postkonvencional. Çdo stad themelor ka nga dy nënstade të cilët reflektojnë zhvillimin tranzicional në të menduarin moral. Disa kërkime të caktuara kanë konfirmuar një progression në zhvillimin e arsyetimit moral dhe mbështet disa nga stadet bazë të Kohlbergut.

Konjicioni social

Ndryshimet social konjitive perfshijnë prespektivën e të folurit dhe vetëmonitorimin. Një aftësi e brëndshme e vetëmonitorimit , të dyja si shprehitë dhe ndjenjat mund të sjellin një ndryshim në vetëfokusimin ose ndryshimin e egocentrizmit te adoleshentët. Koncepti i audiencës imagjinare dhe fabulës personale janë të lidhura me kërkimet e Elkind dhe përfshijnë një paaftësi për të diferencuar konceptimin e vetes me atë të të tjerëve (audience imagjinare) dhe ndjenjat e ekzagjeruara të vetes personale (fabula personale). Është e përhapur thuajse te të gjithë adoleshentët regresi që ata kanë në kuptimin e vetes dhe të të tjerëve. Sidoqoftë, kriza e përkohshme në këtë konjicion e shfaqur në adoleshencën e herët duket se është e lidhur me ndryshimet në prespektivën e të folurit dhe reflektohet në zhvillimin social konjitiv. Gjithashtu në adoleshencën e hershme ka dallim të audiencës imagjinare dhe besimi i fabulës personale, këto besime shfaqen nga adoleshenca e herëshme deri në adoleshencën e vonë dhe vazhdojnë të ndodhin me një vijimësi në vetëmonitorim.

Profili i zhvillimit mendor

Kur vlerësohet një fëmijë, aspektet e psikopatologjisë, simptomat ose zhvillimi jonormal bëhet fokusi i vëmendjes klinike. Sidoqoftë, nëse ajo arrihet të artikulohet herët, është e rëndësishme  të merret në konsideratë zhvillimi mendor. Ata të cilët pranojnë krijimin e një profili mendor i cila ndihmon klinicistin në fokusimin e faktorëve të zhvillimit. Imagjinoni sikur ju jeni dizenjuesi i një programi kompjuterik i cili tregon interpretimin e përmbledhur ose profilin e zhvillimit mendor bazuar në moshën dhe gjininë e klientit. Qëllimi i profilit të zhvillimit mendor është që ta vendosë fëmijën në kontekste normative të zhvillimit mendor. Çfarë lloj informacioni normativ të zhvillimit mendor do të ishte ndihmuese për të krijuar një profil? Për shembull, në bazë të shumicës nga teoritë e zhvillimit mendor, kush  janë zhvillimet mendore unike të çështjeve të lidhura me këtë periudhë? Kjo mund të përfshijë stade të rëndësishme ose teori të cilat shpjegojnë proçesin e zhvillimit mendor në këtë moshë. Në bazë të modeleve të zhvillimit fizik dhe atij motorik, si mund të jetë eksperienca personale e gjithësecilit? Çfarë i karakterizon individët e kësaj moshe në aspektin e rritjes fizike apo posturën dhe kontrollin e lëvizjeve motorike fine? A janë aspekte specifike të zhvillimit konjitiv të theksuara në këtë periudhë? A janë aftësi specifike, të fituara, të humbura apo mbajtura? Cilat janë karaketristikat e zhvillimit emocional në këtë moshë?

Profili i mëposhtëm (tabela 2.5) është krijuar për një fëmijë femër 6 vjeçar për të ilustruar sesi profili i zhvillimit mendor mund të ndërtohet. Më vonë në këtë kapitull, ne e përdorim këtë profil të zhvillimit për një rast klinik në kontekstin e një fëmije 6 vjeçar.

Janë katër stade bazë të zhvillimit të të kuptuarit individual të vetes dhe ndarjes nga të tjerët. Në fazën  e parë dallimi ndërmjet vetes dhe të tjerëve është i paqartë dhe konfuz. Më vonë në foshnjëri ka një ndërgjegjësim për ndarjen fizike të vetës nga të tjerët, por konfuzioni për ndryshimet e brendshme qëndron ende. Më vonë me maturimin e fëmijëve ata ndërgjegjësohen se përveç ndarjes fizike ata nga të tjerët ndahen edhe nga eksperienca e cila ndryshon gjëndjet e brendshme. Në fund adoleshentët janë të aftë që të kuptojnë se historia personale e gjithësecilit është unike dhe se ajo ndikon eksperiencat e tyre të brendshme.

Marrëdhënia interpersonale: moshatarët dhe shoqëria

Familja, moshatarët dhe shokët e ngushtë janë përcaktuesit kryesorë të përfitimeve të zhvillimit të fëmijëve dhe adoleshentëve. Moshatarët dhe shoqëria kanë një ndikim të madh në angazhimin dhe performancën në shkollë dhe mund të jenë një fondacion për themelimin e marrëdhënieve romantike. Ashtu si kompetencat emocionale dhe kompetencat e moshatarëve janë objektiva të rëndësishme pasi ndikojnë në rregullimin pozitiv. Gjithashtu kuptimi i shoqërisë është njësoj në të gjithë jetën duke përfshirë empatinë ose përkatësinë, tërheqja interpersonale tregon zhvillim progresiv (Hartup & Stevens, 1999).

Në parashkollorë dhe në fëmijërinë e hershme qëllimi është të lidhesh me të tjerët dhe të arrish të marrësh pjesë në mënyrë të suksesshme në aktivitetet në grup. Të vegjlit dhe fëmijët e rinj e përkufizojnë marrëdhënien e tyre në terma të kohës që ata shpenzojnë bashkë. Në moshën 3-4 vjeçare ata kanë preference për fëmijë specifik, zakonisht të të njëjtës gjini. Në mezin e fëmijërisë së mesme dhe në vazhdimësi në adoleshencë tregon një rritje të kërkimit të mbështetjes nga moshatarët njësoj si nga kujdestarët e tyre. Një nga qëllimet e fëmijërisë së mesme është krijimi i një shoqërie specifike. Të kenë miqë dhe cilësia e shoqërisë është e lidhur me përfitimet adaptive. Në moshën e shkollës fëmijët kanë mesatarisht 3-5 shokë. Shoqëria adoleshente karakterizohet nga aktivitete të përbashkëta dhe zbulimit të vetes.

Marrëdhëniet interpersonale janë konsideratë e rëndësishme e zhvillimit, duke ditur që koha e harxhuar me moshatarët në adoleshencë dhe në fëmijërinë e mesme është e njëjtë gjatë gjithë jetës.

Empatia

            Diferencat në ndërgjegjësimin për veten dhe për të tjerët ndikon në zhvillimin e sjelljeve empatike. Fonshnjëria është karakterizuar nga distresi empatik i egocentrizmit, në të cilën foshnja ka vështirësi në dallimin e distresit të vet dhe të tjetrit (ti qan, unë qaj). Ky stad është i ndjekur pothuajse nga distresi empatik i egocentrizmit në të cilin fëmija i ri mendon se ai dhe të tjerët ndjejnë të njëjtën gjë (ti qan, unë do të ndihmoj me atë që unë dua për mbështetje). Në kuptimin e të bërit një vete e pavarur dhe unike dhe në forcimin e kësaj sjelljet empatike bëhen më shumë komplekse. Kur fëmijët janë të aftë që të empatizohen saktësisht me ndjenjat e dikujt tjetër të cilët ndryshojnë shumë nga ndjenjat e tyre personale, ata janë të aftë që të angazhohen me distresin e empatisë (ndjejnë çfarë është e duhur për situatën e tjetrit), e cila është prezente rreth moshës 6-7 vjeç. Në fund ndërgjegjësimi metaempatik ose reflektimi me veten në ndërgjegjsimin metakonjiktiv të distresit empatik, rezulton se është karakteristikë e rritjes empatike.

Arsyetimi moral

Ndryshimet konjiktive siç janë prespektiva-taking dhe mënyrat e zgjidhjes së problemit kombinohen me sjelljen empatike dhe njohuritë emocionale udhëheqin ndryshimet në sjelljen morale. Në teorinë klasike të arsyetimit moral të Kohlbergut ndryshimet në zhvillimin moral të fëmijëve ndodh hap pas hapi. Ashtu si Piazheja, Kohlberg  përshkruan një teori të zhvillimit në të cilën ndryshimet cilësore karakterizohen në arsyetimin moral në tre stade, parakonvencional, konvencional dhe postkonvencional. Çdo stad themelor ka nga dy nënstade të cilët reflektojnë zhvillimin tranzicional në të menduarin moral. Disa kërkime të caktuara kanë konfirmuar një progression në zhvillimin e arsyetimit moral dhe mbështet disa nga stadet bazë të Kohlbergut.

Konjicioni social

Ndryshimet social konjitive perfshijnë prespektivën e të folurit dhe vetëmonitorimin. Një aftësi e brëndshme e vetëmonitorimit , të dyja si shprehitë dhe ndjenjat mund të sjellin një ndryshim në vetëfokusimin ose ndryshimin e egocentrizmit te adoleshentët. Koncepti i audiencës imagjinare dhe fabulës personale janë të lidhura me kërkimet e Elkind dhe përfshijnë një paaftësi për të diferencuar konceptimin e vetes me atë të të tjerëve (audience imagjinare) dhe ndjenjat e ekzagjeruara të vetes personale (fabula personale). Është e përhapur thuajse te të gjithë adoleshentët regresi që ata kanë në kuptimin e vetes dhe të të tjerëve. Sidoqoftë, kriza e përkohshme në këtë konjicion e shfaqur në adoleshencën e herët duket se është e lidhur me ndryshimet në prespektivën e të folurit dhe reflektohet në zhvillimin social konjitiv. Gjithashtu në adoleshencën e hershme ka dallim të audiencës imagjinare dhe besimi i fabulës personale, këto besime shfaqen nga adoleshenca e herëshme deri në adoleshencën e vonë dhe vazhdojnë të ndodhin me një vijimësi në vetëmonitorim.

Profili i zhvillimit mendor

Kur vlerësohet një fëmijë, aspektet e psikopatologjisë, simptomat ose zhvillimi jonormal bëhet fokusi i vëmendjes klinike. Sidoqoftë, nëse ajo arrihet të artikulohet herët, është e rëndësishme  të merret në konsideratë zhvillimi mendor. Ata të cilët pranojnë krijimin e një profili mendor i cila ndihmon klinicistin në fokusimin e faktorëve të zhvillimit. Imagjinoni sikur ju jeni dizenjuesi i një programi kompjuterik i cili tregon interpretimin e përmbledhur ose profilin e zhvillimit mendor bazuar në moshën dhe gjininë e klientit. Qëllimi i profilit të zhvillimit mendor është që ta vendosë fëmijën në kontekste normative të zhvillimit mendor. Çfarë lloj informacioni normativ të zhvillimit mendor do të ishte ndihmuese për të krijuar një profil? Për shembull, në bazë të shumicës nga teoritë e zhvillimit mendor, kush  janë zhvillimet mendore unike të çështjeve të lidhura me këtë periudhë? Kjo mund të përfshijë stade të rëndësishme ose teori të cilat shpjegojnë proçesin e zhvillimit mendor në këtë moshë. Në bazë të modeleve të zhvillimit fizik dhe atij motorik, si mund të jetë eksperienca personale e gjithësecilit? Çfarë i karakterizon individët e kësaj moshe në aspektin e rritjes fizike apo posturën dhe kontrollin e lëvizjeve motorike fine? A janë aspekte specifike të zhvillimit konjitiv të theksuara në këtë periudhë? A janë aftësi specifike, të fituara, të humbura apo mbajtura? Cilat janë karaketristikat e zhvillimit emocional në këtë moshë?

Profili i mëposhtëm (tabela 2.5) është krijuar për një fëmijë femër 6 vjeçar për të ilustruar sesi profili i zhvillimit mendor mund të ndërtohet. Më vonë në këtë kapitull, ne e përdorim këtë profil të zhvillimit për një rast klinik në kontekstin e një fëmije 6 vjeçar.